غزنويان ، اولين سلسله ترک نژاد در ايران

آلپتکين ، يکي از سپهسالاران سامانيان ، در اواخر عمر خود ، از دولت ساماني ناراضي شد و به شهر غزنين رفت و با جانشينانش در اين شهر حکومتي را تشکيل داد که اين حکومت غزنويان ناميده شد . آن ها از غزنين به جنگ با بت پرستان مي رفتند .
سلطان محمودغزنوي ، بزرگترين فرمانرواهاي غزنويان ، قلمرو خود را از غزنين فرا تر برد . او به سيستان لشکر کشيد و بقاياي صفاريان را بر انداخت ، به خراسان و ماوراءالنهر حمله کرد و قسمتي از قلمرو آل بويه را به تصرف درآورد.سلطان محمود در طول حکومت داري خود ، چندين بار به هندوستان لشکرکشي کرد و هر بار بر قلمرو غزنويان افزود و با غارت بت خانه هاي هندوستان ، ثروت فراواني را نصيب خود کرد و باعث شد تا زمينه حملات بعدي غزنويان به هندوستان فراهم شود . از جمله بت خانه هايي که در هندوستان توسط سلطان محمود فتح شد ، معبد سومنات بود .
از خصوصيات سلطان محمود غزنوي علاقه او به شاعران بود و دربار او هميشه مرکز تجمع بسياري از شاعران بود . از شاعران به نامي که در اين دوره مي زيستند، فردوسي توسي را مي توان نام برد با اين تفاوت که او شاعر درباري نبود .

نابساماني و تهاجم خارجي ، غزنويان را ضعيف مي سازد
پس از سلطان محمد ، پسرش مسعود ، حكومت را به دست گرفت . سلطان مسعود از كارداني و تدبير پدرش بهره اي نداشت .از جمله يکي از وزيران معروف دولت غزنوي به نام حسنک وزير را به سلطان مسعود پس از پدرش مسعود بر مسند حکومت نشست اما از کارداني و تدبير پدرش ، اتهام مخالفت با حکومت خود به قتل رساند . اما به دليل لشکر کشي متعدد به نواحي مختلف ايران و کسب فتوحات در هند ، از مرز شمالي غزنويان يعني ماوراء النهر غفلت کرد و در نتيجه ترکان سلجوقي وارد خراسان شده و با در هم شکستن سپاه سلطان مسعود ، او را فراري دادند . دولت غزنوي مدت ها به صورت يک دولت کوچک محلي در غزنين بدون اهميت و اقتدار به حيات خود ادامه داد.

سلجوقيان حکومت قدرتمندي را در ايران تاسيس مي کنند

جد طغرل ، بنيان گذار سلسله سلجوقيان ، سلجوق نام داشت و به همين دليل سلسله او را سلجوقيان نام نهادند. آنان براي جست و جوي چراگاه دام هاي خود ، به تدريج از دشتهاي آسياي مرکزي وارد ماوراء النهر و خراسان شدند. و سلطان مسعود غزنوي را در جنگ دندانقان در سال 430 هجري شکست دادند.
طغرل پس از پيروزي بر غزنويان ، بقاي دولت آل زيار را بر انداخت و سپس به نواحي مرکزي و غربي ايران رفت و حکومتهاي شاهزادگان آل بويه را منقرض کرد و قلمرو خود را تا شام گسترش داد اما از آنجايي که خليفه بغداد او را تائيد ميکرد ، به او احترام مي گذاشت .
آلب ارسلان برادر زاده طغرل پس از او به حکومت رسيد و فتوحات سلجوقيان را ادامه داد. به عنوان مثال به روم شرقي لشکر کشيد و در جنگ ملازگرد ، شکست سختي بر سپاهيان روم شرقي وارد آورد و امپراطور روم را اسير کرد. پس از فتح ملازگرد ، قسمتهاي بزرگي از آسياي صغير به تصرف ترکان مسلمان درآمد و اين مسئله اروپاييان را نگران کرد . سلطان ملکشاه ، پسر آلب ارسلان ، جانشين پدرش شد . او بدليل فتوحات خود و گسترش متصرفات سلجوقيان از شرق تا چين و از غرب تا درياي مديترانه ، مشهورترين سلطان سلجوقي به شمار مي آيد و پس از اسلام ، نخستين بار بود که چنين دولت بزرگي به شمار مي آمد . پايتخت ملکشاه اصفهان بود .

وزيران بزرگ ، دولت سلجوقيان را اداره مي کنند

دوره سلجوقيان را مي توان عصر وزيران بزرگ ناميد . بدليل آنکه کشور پهناور سلجوقيان را وزيران کاردان و خردمند ايراني اداره مي کردند . آنان خود از قبايل صحرا گرد بودند و ميدانستند که سرزمين پهناور وبا جمعيت بسيار و تمدن و فرهنگ پيشرفته ، با وجود افراد آشنا به کشورداري موفق خواهد شد .
از جمله مشهورترين وزير دوره سلجوقي خواجه نظام الملک توسي است که بناهاي متعددي را از جمله مدارس نظاميه بر پا کرد . اين مدارس در شهرهاي بزرگ مانند بغداد و نيشابور تاسيس شده بود و در آن طلاب و دانشمندان تحصيل مي کردند . اين اقدامات باعث شد تا عصر سلجوقيان ، عصر شکوفايي فرهنگ و تمدن اسلامي به حساب آيد.

تجزيه قلمرو سلجوقيان
تجزيه دولت سلجوقيان در زمان سلطنت سلطان سنجر فرزند ملکشاه اتفاق افتاد . در حقيقت با وحدت فرزندان سلجوق و وجود وزيران لايق ، تصرف سرزمينهاي بسيار وسيع و تاسيس دولت سلجوقيان محقق شد اما بدليل نزاع بر سر جانشيني ملکشاه و نيز وجود مقامي به نام اتابک در دولت سلجوقي ، قلمرو آنان پس از ملکشاه تجزيه شد.

اتابک
شد لقب اتابک يا پدر بزرگ لقب کسي بود که همراه با شاهزادگان جوان و بي تجربه سلجوقي ، جهت کمک در امر کشورداري براي اداره هر يک از نواحي قلمرو آنان رهسپار مي شد . اتابک عملا اختيارات بسياري داشت چرا که اولا" ناحيه مربوط به خود را براي شاهزاده سلجوقي اداره ميکرد و ثانيا" اورا براي کشورداري تعليم مي داد ، پس همه کارها عملا به دست او انجام مي گرفت .با اين اقدامات اتابکان که در نظر داشتند يا خود حکومت را در دست بگيرند ، يا شاهزاده تحت سرپرستي خود را مستقل کنند، دولت سلجوقيان ضعيف و تجزيه شد.

دشمنان سلجوقيان
عليرغم تلاش سلطان سنجر فرزند ملک شاه جهت متحد و قوي ساختن حکومت خود ، بدليل پيدايش سه قدرت نيرومند در شمال شرقي ايران ، اين تلاش به نتيجه رسيد و به همين دليل شهر مرو در شمال خراسان پايتخت سلطان سنجر شد تا به مرزهاي شمال شرقي ايران نزديکتر باشد.
دولت قراختاييان اولين دشمن سلجوقيان نام داشت و سلطان سنجر در جنگ با آنان شکست خورد و سپاهيانش کشته شدند .
دسته اي از ترکان بنام غزها دومين دشمنان سلجوقيان به حساب مي آمدند که پس از حمله به خراسان سلطان سنجر را شکست دادند و مرو را فتح کرده ، سلطان سنجر را به اسارت خود در آوردند
دولت خوارزمشاهيان در سرزمين خوارزم سومين دشمن سلجوقيان بودند. خوارزمشاهيان که از زير دستان سلجوقيان بودند ، از ضعف و تجزيه آنان استفاده کرده و پس از اعلام استقلال ، خراسان را به تصرف در آوردند . با تصرف کامل خراسان بقيه قلمرو سلجوقيان به وسيله شاهزادگان سلجوقي و اتابکان تجزيه و تقسيم شده و به جاي آنها ، حکومتهاي محلي به وجود آمد .

اسماعيليان ، فرمانرواي کوهستان ها
شيعيان اسماعيلي که به امامت اسماعيل، فرزند امام جعفر صادق (ع) معتقدند ، در دوره سلجوقي و در ايران طرفداراني بدست آوردند و رهبري آنان به عهده شخصي به نام حسن صباح بود. حسن صباح با زيرکي ، مبلغاني را به نواحي مختلف فرستاد و طرفداراني را به سوي خود جذب کرد و با تصرف قلعه هاي کوهستاني بزرگ مانند الموت در نزديکي قزوين ، آنجا را مرکز فعاليتهاي خود قرار داد و پيروانش همانند او در بسياري از کوهستانهاي ايران قلعه هاي مستحکمي را بر پا کردند. از جمله کساني که بدست پيروان حسن صباح به قتل رسيد خواجه نظام الملک بود ، چرا که او مخالف سلجوقيان بود و تعدادي از پيروانش را مامور کرده بود که مخالفانش را به قتل برسانند. در حقيقت سلجوقيان هر چه قدر کوشيدند، نتوانستند موفق به سرکوب اسماعيليان که اينک با اقدامات خود ، در دل همگان وحشت ايجاد کرده بودند ، نشدند . اما با حمله مغولان و فتح قلعه الموت ، اسماعيليان سرکوب شدند.